شکي نيست که کودکان از طريق مشاهده و ساير ادراکات حسي خود از همان اوان کودکي دائما اطلاعات دريافت کرده و آن‏ها را درون‏ ريزي مي‏کنند. پس ازمدتي کوتاه اين اطلاعات دريافت‏ شده جزء وجود آن‏ها مي‏شود و رفته رفته براساس همين يافته‏ ها شخصيت آن‏ها شکل مي‏گيرد و در آينده نيز براساس آنچه شکل گرفته‏ اند، عمل مي‏کنند. چنانچه قرآن کريم مي‏فرمايد: «بگو هر کس به طريقه خويش عمل مي‏کند و پروردگار تو بهتر مي‏داند که کدام يک به هدايت نزديک‏تر است‏»(اسراء: آيه 84)
بنابراين والدين بايد محيط رشد و شکوفايي فرزندان خويش را به‏ گونه ‏اي مهيا کنند، تا بذر وجودي آن‏ها در بستري مناسب رشد کند و به بار بنشيند. از جمله موارد آماده‏ سازي محيط، اصلاح رفتار و حرکات و سکنات والدين است. زيرا والدين جزو مهم‏ترين افرادي هستند که در شکل ‏گيري شخصيت کودکان نقش به سزايي دارند. تا جايي که حتي صداي ضربان قلب مادر، هنگام شيرخوردن نوزادش در آرامش او تأثير دارد. بنابراين وقتي حرکات غير ارادي والدين روي فرزندانشان تأثير مي‏گذارد، طبيعي است که تأثير رفتارهاي ارادي و آگاهانه آن‏ها مانند نحوه صحبت کردن، لباس پوشيدن، راه رفتن، برخورد با ديگران، و حتي رفتارهاي هيجاني مثل خنده، گريه، ترس، افسردگي، شادابي، نشاط و… دوچندان خواهد بود. نتيجه آن‏که والديني داراي فرزندان صالح خواهند بود که قبل از هرچيز به فکر اصلاح خويش و محيط زندگي خود بر آمده باشند. چنانچه پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله به ابوذر فرمود: «وقتي انسان صالح و نيکوکار شد خدا به واسطه صالح بودن او، فرزندان و فرزندزادگانش را نيز به اصلاح‏ خواهد آورد.» (1) و اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: «اگر خواستي ديگران را اصلاح کني ابتدا خودت را اصلاح کن; اين که بخواهي ديگران را اصلاح کني و خودت فاسد باشي بزرگترين عيب است.» (2)
از آن‏جايي که کنترل محيطهايي از قبيل محله و مدرسه از توان و قدرت ما خارج است و از طرفي …

نيز نمي‏توانيم و نبايد کودک را در خانه محبوس کنيم - زيرا همه اين محيطها مي‏تواند به نوعي در رشد و بالندگي کودک اثر مثبت داشته باشد - اين امکان وجود دارد که فرزند ما در بعضي از اين محيطها، رفتارهاي نامطلوبي هم بياموزد. همچنان که در محيط خانه نيز ممکن است‏ برخي از رفتارهاي والدين جنبه بدآموزي براي کودک داشته باشد

کابرد روش‏هاي مثبت و منفي در کاهش رفتار نامطلوب
رفتارهاي نامطلوب را از دو راه مي‏توان کاهش داد:
1- جانشين ساختن رفتارهاي مطلوب به جاي رفتارهاي نامطلوب و در نتيجه کاهش ‏دادن غير مستقيم رفتارهاي نامطلوب.
2- کاهش‏ دادن مستقيم رفتارهاي نامطلوب.

روشهاي مثبت کاهش رفتار نامطلوب
1- تقويت رفتارهاي مطلوبي که به‏ دفعات کم انجام مي‏گيرد: گاهي اوقات نامطلوب بودن رفتار کودک يا بزرگ‏سال ممکن است ‏بدين خاطر باشد که آن رفتار را کودک خيلي زياد و بيش از حد انجام مي‏دهد. مثلا کودکي در خانه يا در کلاس (در بحث‏هاي گروهي) زياد حرف مي‏زند و فرصت صحبت کردن را از ديگران مي‏گيرد. رفتار مطلوب در اين‏جا اين است که اين کودک کم‏تر و به نوبت‏ حرف بزند. براساس اين روش ما بايد به کودک بگوييم اگر در مدت دو ساعت فقط پنج‏ بار و هر بار فقط يک دقيقه صحبت کني، جايزه مي‏گيري يا مي‏تواني به تماشاي برنامه تلويزيوني مورد علاقه‏ ات بپردازي. بدين وسيله اين مقدار حرف زدن او را تقويت مي‏کنيم نه بيش‏تر از آن‏را. البته ذکر اين نکته ضروري‏ است که ما در صدد خاموش کردن کودک نيستيم بلکه مي‏خواهيم ميزان صحبت کردن او را کنترل کنيم که هم به موقع حرف بزند و هم فرصت ديگران را ضايع نکند.
2- تقويت رفتارهاي مطلوب ديگر: در اين روش همه رفتارهاي مطلوب کودک تقويت مي‏شود به جز رفتاري که نامطلوب تشخيص داده شده است. براي اجراي اين روش موارد زير را به کار مي‏بريم:
الف - کودک را براي انجام ندادن رفتار نامطلوب‏ براي‏ يک‏ مدت زمان معيني تقويت مي‏کنيم; مثلا به او مي‏گوييم اگر با برادرت دعوا نکردي يا اگر خواهرت را اذيت نکردي، بعد از ظهر تو را به پارک مي‏برم.
ب - تقسيم مدت زمان معيني به فواصل کوچک‏تر: در اين روش کاهش رفتار نامطلوب به تدريج انجام مي‏گيرد لذا عملي ‏تر و معقول‏ تر به نظر مي‏رسد. مثلا يک روز را به تعداد ساعات آن تقسيم مي‏کنيم سپس از کودک مي‏خواهيم که اگر در هر يک ساعت رفتار خودش را کنترل کند و آن عمل نامطلوب را انجام ندهد، جايزه خواهد گرفت. در اين‏جا کودک براي اين‏که پاداش‏هاي بيش‏تري بگيرد، سعي مي‏کند تا بيش‏تر خودش را کنترل کند.
ج - جنبه‏ هاي مثبت رفتار کودک را تقويت مي‏کنيم تا بقيه رفتارش را نيز تصحيح کند. مثلا کودکي که تکليف مدرسه ‏اش را بد خط مي‏نويسد به تکليف او نگاه مي‏کنيم هرجا يک کلمه يا جمله ‏اي را خوش خط نوشته بود زير آن خط مي‏کشيم. بدين‏وسيله او را مورد تشويق قرار مي‏دهيم. يا اگر کودکي برادر کوچکش را اذيت مي‏کند ولي گاهي اوقات نيز کمک‏هايي به او مي‏کند، ما همين رفتارهاي مثبت را سريعا تشويق مي‏کنيم و رفتارهاي نامطلوب او را ناديده مي‏گيريم. (البته در صورتي که رفتارهاي نامطلوب او خطرناک باشد، بايد جلوگيري کنيم.)مانندهمان‏ شيوه‏ که حضرت عيسي عليه السلام براي تربيت ‏حواريون انجام مي‏داد; «ايشان روزي در يک مسيري عبور مي‏کردند با يک لاشه بز که متعفن نيز شده بود برخورد کردند همه حواريون بيني و دهان خود را گرفتند و گفتند عجب بوي بدي مي‏دهد ولي حضرت عيسي عليه السلام فرمودند اين بز چه دندان‏هاي سفيدي دارد.» (3) بنابراين يکي از شيوه‏ هاي تربيتي که بزرگان دين هم از آن استفاده مي‏کنند و در روان‏شناسي تربيتي نيز روي آن تاکيد مي‏شود آن است که جنبه‏ هاي مثبت را تقويت کنيم تا کودک خود بر اثر تشويق رفتارهاي مطلوبش در صدد اصلاح رفتارهاي نامطلوب برآيد.
3- تقويت رفتار مغاير با رفتار نامطلوب: در اين روش هر رفتاري که با رفتار نامطلوب، ناهم ساز و مغاير است تقويت مي‏شود. مثلا براي از بين بردن رفتار نامطلوب کودکي که گوشه ‏گير و منزوي است و با هم‏سالان خود بازي نمي‏کند، بايد هرگونه فعاليت گروهي و آميزش با ساير کودکان رادر او تقويت کنيم، تا تمايل بيش‏تري به شرکت در فعاليت‏هاي گروهي  پیدا کند. طبيعي است وقتي کودک وارد کوچک‏ترين فعاليت گروهي مي‏شود، ديگر منزوي و گوشه‏ گير نيست. به عبارت ديگر انسان در يک زمان واحد نمي‏تواند دو رفتار متضاد را انجام دهد، يعني هم گوشه‏ گير باشد و هم با بچه‏ ها بازي کند. در چنين روشي علاوه بر اين‏که رفتار نامطلوب کاهش پيدامي‏کند،رفتارهاي‏ مطلوب‏ افزايش مي‏يابد و جايگزين رفتارهاي نامطلوب مي‏شود.
4- سيري يا اشباع: گاهي اوقات بايد آن قدر يک تقويت کننده را به کار ببريم که اثر خودش را از دست‏ بدهد. مثلا کسي که گرسنه است و يک حالت ولع براي خوردن غذا دارد، وقتي به اندازه کافي به او غذا داده شود ديگر آن غذا براي او جاذبه‏ اي نخواهد داشت مگر اين‏که در نوبت‏ ديگري‏ دوباره‏ گرسنه‏ شود. يک کودک نيزممکن‏ است‏ نسبت‏ به‏ اسباب ‏بازي‏هاي خودش زياد حساسيت نشان داده و حتي اسباب بازي بچه‏ هاي ديگر را هم براي خودش بخواهد و همه را احتکار کند. چون احتکار اسباب‏ بازي يک رفتار نامطلوب است و ما مي‏خواهيم رفتار کودک تعديل شود، مي‏توانيم با استفاده از اين روش براي مدتي آن‏قدر اسباب‏ بازي از خودش و ديگران جلوي او بريزيم تا اشباع شود به‏ گونه‏ اي که وقتي دوباره براي او اسباب‏ بازي مي‏بريم آن‏ها را از خودش دور کند. در واقع با اين کار، کودک از بازي با اسباب‏ بازي اشباع شده به طوري که از اين به بعد اسباب‏ بازي‏ها را بين خود و هم سالانش تقسيم مي‏کند و رفتار او عادي مي‏شود.

روش‏هاي منفي کاهش رفتار نامطلوب:
قبل از بيان روش‏هاي منفي، ذکر اين نکته ضروري است که چون روش‏هاي منفي خاصيت انزجاري و آزاردهنده و جنبه تنبيهي دارند، ممکن است عوارض ناخوشايندي را نيز به دنبال داشته باشند. لذا تا آن‏جايي که امکان به‏ کارگيري روش‏هاي مثبت وجود دارد بايد از روش‏هاي منفي براي کاهش رفتار نامطلوب خودداري نموده و فقط در هنگام ضرورت، آن‏هم با احتياط کامل از اين ‏روش استفاده کرد.
1- خاموشي: خاموشي به فرآيندي گفته مي‏شود که در آن وقوع رفتار بدون تقويت مي‏ماند و تکرار بدون تقويت ‏يک رفتار سرانجام منجر به توقف کامل آن رفتار مي‏شود. براي مثال معلم در کلاس درس سؤالي را طرح مي‏کند، يکي از بچه‏ ها بلند مي‏شود و با سر و صداي زياد مي‏گويد: من بلدم، من بلدم. معلم بدون توجه به آن دانش ‏آموز جواب سؤال را از دانش‏ آموز ديگري که دستش را بلند کرده و آرام سرجايش نشسته مي‏خواهد که توضيح دهد. در اين‏جا بي‏ توجهي معلم به دانش ‏آموز شلوغ و پرسيدن سؤال از دانش ‏آموز مؤدب، باعث‏ خاموشي رفتار دانش‏ آموز شلوغ مي‏شود، در صورتي‏که اگر معلم عکس‏ العمل ديگري نشان داده بود و با صداي بلند به آن دانش ‏آموز شلوغ گفته بود: سر جايت‏ بنشين و حرف نزن، اثر معکوس داشت. همين کار را مي‏توان در خانه نيز انجام داد و رفتار نامطلوب کودکان را خاموش کرد.
2- محروم کردن: بسياري اوقات مي‏توان با محروم کردن کودک از تقويت کننده‏ هايي که براي او خيلي مهم است، رفتار او را کنترل کرد; مثل ديدن برنامه کارتن يا برنامه کودک يا بازي فوتبال.
مثلا براي حذف رفتار کودکي که عادت به مکيدن انگشت‏ خود دارد، مي‏توانيم هنگامي که‏ او مشغول تماشاي برنامه کودک تلويزيون است، هر وقت دستش را به طرف دهانش برد، تلويزيون را خاموش و هنگامي که دستش را بيرون آورد، دوباره تلويزيون را روشن کنيم.يا معلم ورزش، دانش ‏آموزي را که در بازي‏ رفتار خلاف‏ انجام مي‏دهد، براي مدتي از بازي محروم کند. اين روش را داوران مسابقات ورزشي درمورد ورزشکاران متخلف انجام مي‏دهند و با اين کار تا حدود زيادي از تخلفات ديگر بازيکنان و خود اين بازيکن خاطي جلوگيري مي‏کنند.
3- جبران کردن: در اين‏روش‏ وقتي فرد مرتکب رفتار نامطلوبي مي‏شود، او را وادار مي‏سازند تا آن عمل خلاف را جبران يا اصلاح کند. زيرا هدف اين روش آن است که فرد مسؤوليت عمل خودش را بپذيرد. طبيعي است هنگامي که فرد احساس مسؤوليت نسبت ‏به عمل خود نمايد، رفتار خودش را بيش‏تر کنترل خواهد کرد. مثلا کودکي که خانه يا کلاس را با ريختن خرده کاغذ يا چيزهاي ديگر کثيف مي‏کند، والدين يا معلم بايد او را وادار کنند تا خرده کاغذهايي را که کف اتاق ريخته جمع کند و حتي‏ بعضي اوقات از شخص خاطي‏ خواسته مي‏شود علاوه بر جبران عمل خلاف خود، به انجام اعمال اضافي نيز بپردازد. مثلا از کودکي که به يکي از هم‏کلاسي‏ هاي خود يا به يکي از اعضاي خانه توهين کرده، خواسته مي‏شود که از همه هم‏کلاسي ‏هاي خود و اعضاي خانه عذرخواهي کند.
هنگام استفاده از اين روش به نکات زير بايد توجه کرد:
1- به کودک يا دانش‏ آموز بگوييد اين رفتار تو بد بود.
2- او را از انجام کاري که مشغول آن است‏ باز داريد.
3- با توضيحات شفاهي، کار جبراني او را برايش مشخص کنيد.

ابوالقاسم بشيري
پي‏نوشت‏ ها:
1- مکارم الاخلاق، ص 546، به نقل از کتاب آيين تربيت ابراهيم اميني، ص 23
2- غررالحکم، ص 278، به نقل از کتاب آيين تربيت ابراهيم اميني، ص 23
3- اصول کافي